Una de mis lecturas de este verano ha sido Roger de Flor (Ροζέ ντε Φλορ), una novela histórica del escritor griego Kostas Kyriazís, publicada en español por la editorial Plataforma con traducción de Rafael Herrera Montero. Kostas Kyriazís nació en Atenas en 1920 y murió en 1990. Fue un escritor que recreó, en sus más de diez novelas, diversos personajes y episodios de la historia bizantina.
En esta ocasión el autor griego se centra en la figura de Roger de Flor, el célebre caudillo de la llamada Compañía Catalana, una tropa de mercenarios contratada en 1302 por el emperador bizantino Andrónico II para hacer frente a los turcos y que acabaría convirtiéndose en un problema añadido a los males del Imperio.
Al comienzo de la novela se presenta la infancia en Brindisi del protagonista y cómo entra a formar parte de la orden de los Templarios. Después del sitio de San Juan de Acre y de la caída de la ciudad en manos musulmanas, el protagonista huye con parte del tesoro de los monjes-guerreros, que le servirá para iniciar una nueva vida como jefe de tropas mercenarias a las órdenes de Federico II de Sicilia. Terminada la guerra, Roger de Flor se pone al servicio del emperador de Bizancio y organiza una expedición compuesta principalmente por caballeros aragoneses y catalanes y por los temidos soldados de infantería conocidos como almogávares.
He de confesar que no soy muy aficionado a la novela histórica y que la novela de Kyriazís no me ha gustado mucho. Los personajes son muy lineales y poco convincentes. El lenguaje es algo recargado y llega a ser empalagoso en las escenas de amor. No obstante, siempre es de agradecer que se traduzcan al español obras de autores griegos contemporáneos. En este caso el libro tiene además el aliciente de presentar desde el punto de vista griego la historia de los almogávares y sus correrías por tierras bizantinas.
----------------
Después de publicar esta entrada un amable seguidor del blog ha incluido en los comentarios unas interesantes referencias a conferencias y libros sobre la huella de la presencia de los almogávares en el folclore griego. También ha añadido enlaces a un ameno resumen de la historia de la Compañía Catalana y a alguna de las fuentes históricas. Recomiendo la lectura de estos comentarios a los interesados en el tema.
Λαογραφία
ResponderEliminar(από την διάλεξη του Eusebi Ayensa Prat, στην Αθήνα το 2005)
Η ανάμνηση της έλευσης και της παραμονής των Καταλανών στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια γενικότερα, άφησε τα ίχνη της. Ακόμα και σήμερα μπορεί να διακρίνει κανείς σε τραγούδια και τοπικές εκφράσεις την εντύπωση που έκανε στους κατακτημένους η αγριότητα των κατακτητών. Τρία χαρακτηριστικά διαφαίνονται: η αγριότητα, η βρωμιά και τέλος η ασέβεια, μέσα από τα τραγούδια και τις εκφράσεις.
Στην Βουλγαρία η λέξη Καταλάνος, Katalanski (?), αποτελεί βρισιά.
Στην Θράκη, σύμφωνα με τον Φρανθίσκο Μονκάδα, υπήρχε η βρισιά "Η εκδίκηση των Καταλανών να σε εύρει", αν και ο Prat αμφισβητεί την γνησιότητα της πληροφορίας.
Στην Θεσσαλία σύμφωνα με τον Νικόλαο Ι. Γιαννόπουλο στην "Iστορία της Θεσσαλίας" κατά το 1905 το όνομα του Καταλάνου προφερόταν μετά τρόμου, σημαίνον τον δύστροπο και απειθή..". O Setton αναφέρει επίσης ότι "In Thessaly at the time of the last Century, you are a Catalan was an insult".
Στην Αττική αναφέρει ο Rubió i LLuch, τον 19ο αιώνα οι "γριές της Αττικής" χρησιμοποιούσαν την έκφραση "Και τι διάβολο Καταλάνος". Αυτό το είχε αναφέρει ο Νικόλαος Πολίτης σε επτά επιστολές που είχε αποστείλει στον Rubió i LLuch . Ο Δημήτριος Καμπούρογλου αναφέρει ένα τραγούδι που τραγουδούσαν τα παιδιά, σε δύο ομάδες, με τα ακόλουθα λόγια:
" Φράγκο, Βαράγγο, Πίτσι, Καταλάγκο
νίβεσαι, χτενίζεσαι με σκατά αλείβεσαι"
Το γεγονός της βρωμιάς των Καταλανών φαίνεται ότι είχε εντυπωσιάσει τους κατοίκους γιατί αναφέρεται και σε τραγούδια άλλων περιοχών: στην Υπάτη έλεγαν: "Ο Ρωμηός νιβόταν κι ο Καταλανός σκατά αλειβόταν". Πράγματι οι Καταλάνοι για να διατηρήσουν τα δέρματα με τα οποία ήσαν ντυμένοι τα περνούσαν με (μαύρο απο την πολυκαιρία) χοιρινό λίπος.
Στο όρος Παρνασσός υπήρχε επίσης η έκφραση (1931): "από τους Τούρκους έφευγε, στους Καταλάνους πήγαινε"
Στην Εύβοια κατά τον Επαμεινώνδα Σταματιάδη στο τέλος του 19ου αιώνα υπήρχε η έκφραση: "αυτό ούτε οι Καταλάνοι το κάνουν". Το Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών αναφέρει επίσης (το 1947) ότι στην Εύβοια η λέξη Καταλάνος αποτελεί βρισιά.
Στην Άνδρο κατά τον Δημήτριο Πασχάλη στην "Ιστορία της Νήσου Άνδρου"[1], μετά την κατστροφή της νήσου από τον Αραγωνέζο Ναύαρχο της Καταλανικής Κομπανίας de LLuria: "έκτοτε δ¨εν Άνδρω το όνομα Καταλάνος δηλοί τον πονηρόν και σκληρόν και προς τα κακουργήματα ρέποντα".
Τη μεγαλύτερη όμως ποικιλία βρήκε ο Prat στην Υπάτη (τις παλιές Νέες Πάτρες) μέσω ενός τοπικού ιερέα (Παπαναστάσης) σε διάφορα τραγούδια, στις τοπικές του παραλλαγές , όπως στο τραγούδι "της Απαρνημένης":
"...αν βουληθείς να μ'αρνηθείς και να με λησμονήσεις, να πέσεις σε Φράγκικα σπαθιά, σε Καταλάνου χέρια"
ή η απειλή "Να σε δω στο σπαθί του Καταλάνου". Ένα νανούρισμα της Υπάτης τελειώνει με τα λόγια ".. να βαρέσω τη Φραγκιά και τους Βαράγγους, τα σκυλιά τους Καταλάνους".
Στην Υπάτη επίσης υπήρχαν εκφράσεις για την ασέβεια όπως : "τρώει κρέας και την Μεγάλη Παρασκευή, νηστεύει σαν τον Καταλάνο". "Καταλάνοι και σκυλί, καταγής Παρασκευή." Κατά τον Prat η εξήγηση θα μπορούσε να αποδοθεί στο ότι, δεδομένου ότι το Δουκάτο Νέων Πατρών τηρούσε το εορτολόγιο με τις Καθολικές ημερομηνίες, οι κάτοικοι έβλεπαν τους Καταλανούς να νηστεύουν τις ημέρες του Ορθοδόξου Πάσχα.
Στην Μεσσηνία για να περιγραφεί μια γυναίκα με ισχυρή προσωπικότητα έλεγαν ότι είναι "Καταλάνα". Στην Τρίπολη λέγεται επίσης ότι μια γυναίκα όταν είναι άσχημη, μοιάζει με "Καταλάνα". Στην Πάτρα υπάρχει νανούρισμα που αναφέρεται "...Άλανε, Κατάλανε, το παιδί που βάπτισες.."
Στην Κρήτη επίσης υπάρχει η μαντινάδα: "Σε τούρκικα σπαθιά βρεθείς , σε Κατελάνου χέρια, τα κριάτα σου να κόφτουσι με δίστομα μαχαίρια.
Στην Αιτωλοακαρνανία υπάρχει το "Βουνό του Καταλάνου".
el.wikipedia.org
EUSEBI AYENSA, “El record dels catalans en el folklore grec”, L’Avenç, núm. 213,
ResponderEliminarabril 1997.
EUSEBI AYENSA PRAT, “El recuerdo de los catalanes en la tradición folklórica de
Grecia”, Baladas griegas. Estudio formal, temático y comparativo; Nueva Roma-10,
Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Madrid, 2000.
ANTONI RUBUÓ I LLUCH, El record dels catalans en la tradició popular,
històrica i literària de Grècia; introducció, edició i apèndixs a cura d’Eusebi Ayensa i
Prat, Textos i Estudis de Cultura Catalana-83, Curial Edicions Catalanes – Publicacions
de l’Abadia de Montserrat, Montserrat, 2001.
EUGENI CASANOVA, Almogàvers, monjos i pirates. Viatge a l’Orient català; Alí
Bei-14, Proa, Barcelona, 2001.
“Nuestra memoria
ResponderEliminarva a quedar aquí por siglos.
Hoy, cuando quieren las madres
amedrentar a sus hijos,
con nombrarlos solamente
lo tienen ya conseguido.
Venganza de catalanes
te alcance!, tal es el grito,
la maldición con que ahora
se saluda a un enemigo”
García Gutiérrez: Venganza Catalana*
*drama histórico, estrenado el cuatro de febrero de 1864 y que recrea la muerte del adalid de los almogávares Roger de Flor a manos del emperador bizantino Miguel Paleólogo. La venganza es planeada por su esposa y ejecutada por Berenguer de Roudor; la obra está complicada con tramas amorosas, familiares, raciales y religiosas.
Como siempre muy interesantes las referencias que incluyes en tus comentarios. No sabía que la huella negativa dejada en Grecia por la expedición de los almogávares había llegado tan lejos en el tiempo. Me recuerda a la costumbre que hay en los Países Bajos de asustar a los niños diciéndoles que viene el Duque de Alba.
ResponderEliminarSaludos.
http://leyenda-almogavar.blogspot.com/2008/11/los-almogveers-la-historia-primera.html
ResponderEliminarhttp://leyenda-almogavar.blogspot.com/2008/11/constantinopla-parte-2.html
http://leyenda-almogavar.blogspot.com/2008/11/la-llegada-oriente-parte-3.html
http://leyenda-almogavar.blogspot.com/2008/11/los-almogavares-en-grecia-parte-4.html
http://leyenda-almogavar.blogspot.com/2008/11/los-almogvares-arrasan-grecia-la.html
La presencia catalana en Grecia: relaciones entre griegos y catalanes según las fuentes
ResponderEliminarhttp://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2977888
Francisco de Moncada:
ResponderEliminarEXPEDICIÓN DE LOS CATALANES Y. ARAGONESES CONTRA TURCOS Y GRIEGOS.
http://www.biblioteca.org.ar/libros/71336.pdf
Excelente y muy divertido el resumen de la historia de los almogávares del blog leyenda-almogavar. Gracias también por los otros enlaces.
ResponderEliminarOtra novela sobre la historia, muy bien construida: Francesc Puigperalt: Roger de Flor. El lleó de Constantinoble.
ResponderEliminarΑντε και καλό χειμώνα (λέμε τώρα... 38 βαθμούς στην Κόρδοβα...)
Gracias por la referencia y enhorabuena por la traducción, Rafa.
ResponderEliminarSaludos desde la Mancha, donde tampoco andamos mal de calor (no sólo en lo meteorológico, también en lo laboral).